يهوديان ايران در عرصه تجارت فرش ايران

09 آذر 1396

وقتي 14 سال پيش وارد اين عرصه شدم به تاريخ فعاليت يهوديان در عرصه فرش ايران علاقمند شدم . بسياري از ايرانياني كه من با آنها در تماس بودم و غالبا دلالان و تجار فرش نيز بودند ايين يهودي داشتند و اين در حالي است كه جمعيت كل يهوديان ايران چيزي كمتر از نصف يك درصد كل جمعيت ايران است .

يهوديان ايران در عرصه تجارت فرش ايران

 وقتي 14 سال پيش وارد اين عرصه شدم به تاريخ فعاليت يهوديان در عرصه فرش ايران علاقمند شدم . بسياري از ايرانياني كه من با آنها در تماس بودم و غالبا دلالان و تجار فرش نيز بودند ايين يهودي داشتند و اين در حالي است كه جمعيت كل يهوديان ايران چيزي كمتر از نصف يك درصد كل جمعيت ايران است . 
    اولين تماس من با اين گروه خيابان فردوسي تهران بود. جايي كه به جز يك استثنا كوچك جمعيت قريب به اتفاق بازرگانان فعال در خيابان يهودي بودند. 
    حدودا سال 1980 به آمريكا برگشتم و كشف كردم كه بسياري از دلالان لس انجلس و نيويورك كه به تازگي از ايران آمده بودند يهودي هستند. با تحقيقات بسياري كه بعدها در اين مورد انجام دادم به اين نتيجه رسيدم كه يهوديان در عرصه تجارت فرش ايران نقش مهم و به سزايي بازي كرده اند. 
    در همان سالها هرگز فرصتي و وقتي براي تحقيق جدي در اين مورد دست نداد تا اينكه امسال متوجه شدم كه ممكن است نوشتن مطالبي هرچند اندك در مورد فعاليت يهوديان در اين صفحات تازگي و جذابيت خود را خواهد داشت . حتي براي نوشتن و تبادل نظر هم به اندازه كافي بار معنايي با خود خواهد داشت . 
    متاسفانه اين صفحات بخش بسيار كوچكي از تاريخ فعاليت يهوديان در عرصه فرش است . اطلاعات ارائه شده به صورت خرد خرد از مصاحبه هايي كه با اين افراد در امريكا و المان انجام داده ام جمع شده است . خوشبختانه دوستاني كه اطلاعاتي در اين مورد داشتند نيز مرا تنها نگذاشتند و اجازه استفاده از اطلاعات خود را به من دادند. 
    كتابها و مقاله هاي زيادي در مورد فعاليت و تاريخچه حضور يهوديان در خا ورميانه و مخصوصا ايران در اسراييل و امريكا به چاپ رسيده است . خواندن اين كتابها در غالب اوقات دورنماي خوبي از حضور و فعاليتهاي ديني و تجاري يهوديان در اين منطقه به دست مي دهد. 
    
    تاريخ يهود در ايران از 2500 سال پيش با شكست بابليان از كوروش كبير اغاز مي شود. كوروش با سياست اغماض ديني كه در پيش گرفته بود بقاي يهوديان را در ايران بيمه كرد. اعقاب كوروش نيز اين سياست اغماض ديني را براي يهوديان در سراسر امپراطوري ايران ادامه دادند. 
    با روي كار امدن پارتيان در ايران وضعيت زندگي يهوديان بسيار مساعد شد. بازرگانان يهودي در سراسر امپراطوري بزرگ ايران فعاليت مي كردند . اما مركز اين فعاليتها همچنان در خود سرزمين ايران قرار داشت .
    در بين النهرين و مخصوصا ايران بود كه دين يهود امروز با تاثير پذيري مستقيم از اموزشهاي زردشت بدين شكل كه ما امروز مي شناسيم تكميل شد . 
    يهوديان روم و يونان به واسطه شكنجه هايي كه از حكومتها ان روزگا ر مي ديدند شروع به مهاجرت از فلسطين به ايران نمودندو توانستند در اين سرزمين موقعيت بهتري پيداكنند. 
    شاه ساساني شاپور اول يهوديان را در پناه رواداري ديني خويش جاي داد . يهوديان در انجام اعمال ديني ازاد بودند وهمچون يك شهروند ازاد با انها رفتار مي شد .
    ساسانيان نيز مانند پارتيان از دشمنان امپراطوري روم محسوب مي شدند.شاهان ساساني در اين دشمني ديرينه يهوديان و مسيحيان را متفقين خوبي ديدند. 
    پيشرفت يهوديان در روابط بين الملل در اين زمان اغاز شد. وابسته بودن اين دسته به دو دنياي رومي _ يوناني و ايران در پيشرفت يهوديان در عرصه روابط بين الملل و ارتباط بين دو دنياي شرق و غرب بسيار موثر بود. اين وابستگي باعث برقراري روابط اقتصادي و اجتماعي ميان دو تمدن در دو سوي دنياي غرب و شرق وكسب سودها اقتصادي شاياني براي يهوديان شد. كه ما بعدها اين موفقيتهاي تجاري صادراتي وارداتي يهوديان را در ايران حال حاضر مشاهده مي كنيم . 
    در عصر ساسانيان يهوديان شروع به كوچ به مناطق شهري مانند همدان و اصفهان نمودند ودرعين حال يك دسته از اين يهوديان در كردستان ساكن شدند . به كارهاي كشاورزي دامداري و اباد كردن زمين روي اوردند.با يكجا نشيني و روي اوردن يهوديان به مدنيت و تمدن شهري بسياري از انها جذب كارهايي مانند بانكداري تبادل پول و تجارت گسترده بين المللي با تركان , كرانه خاوري مديترانه تا هند و اسياي مركزي شدند. 
    يك قرارداد تجاري يهودي مربوط به 718 بعد از ميلاد كه در ختن پيدا شده است دليلي بر اين مدعاست . 
    با ظهور اسلام مسيحي و يهود در سرزمين ايران با قوانين تعيين شده از سوي فاتحان عرب در كنار هم در اين سرزمين زندگي مي كردند. مجموعه اي از قوانين جامع بر فعاليتهاي انان نظارت مي كرد كه بر طبق اين قوانين يهوديان در سرزمين مسلمين ساكن مي شدند و حكومت اسلامي از حقوق مدني انها حمايت مي كرد. علاوه بر اين قوانين دادن ماليات به مسلمين _ يا جزيه _ نيز براي يهوديان وضع شد. در اين موقعيت يهوديان در كارهاي تجاري پيشرفت كردند و به تجارت و روابط تجاري با ساير ممالك ادامه دادند. يهوديان يك سوم از جمعيت شهرهارا تشكيل مي دادندوبه صورت دسته هاي جدا از هم مي زيستند و در عين حال در تقابل و تاثير پذيري صد در صد نسبت به هم بودند. 
    شروع حكومت عباسيان در ايران منافع زيادي براي ملت غير عرب در سراسر امپراطوري ايران در بر داشت. يهوديان بين النهرين بالاخص از اين جا به جايي حكومت سود بسياري بردند. زيرا مركزيت حكومت اسلامي از دمشق به بغداد انتقال يافت . با اينكه بين النهرين يكي از مراكز بزرگ امپراطوري به شمار مي رفت اما يهوديان دامنه فعاليت خود را محدود به اين ناحيه نكردند. براي مدتي تجارت انها را به سمت شرق جذب كرد و چنين حالتي تا 750 سال ادامه يافت .
    بسياري از يهوديان در شهرهاي خراسان افعانستان و تركمنستان ساكن شدند. فعاليت يهوديان در مملكت اسلامي متمركز شده بود وزمينه فعاليت انان در بلاد اسلامي مساعدتر از اروپا بود. 
    ايرانيان يهودي اين دوره به كمك در توسعه تجارت جهاني و افزايش قدرت و ثروت تشويق مي شدند. با اين حال تعداد افرادي كه داراي قدرت مالي بالايي بودند اندك بود. 
    قبل از شروع حكومت صفويان در ايران وضعيت يهوديان تغيير چنداني نكرده بود چنانكه وضعيت يهوديان در زمان مغول و تركان بدون تغيير مانده بود. در زمان صفويان با ورود جهانگردان اروپايي به ايران و تاثير پذيري شاهان صفوي از افكار اروپاييان _ كه غالبا به سود يهوديان نبود_ وضعيت يهوديان رو به وخامت گراييد. 
    با شروع حكومت صفويان در قرن 16 و افزايش روابط سياسي و اقتصادي ايرانيان با اروپا موقعيت يهوديان تغيير كرد و اين تغيير در تاريخ ثبت شده است. 
    صادرات مهم ايران در اين دوره ابريشم , توليدات ابريشمي و در رتبه پايين تر فرش بود. صادرات كالا به اروپا از راه خليج فارس انجام مي شد و بازرگاني از طريق حكومت اصفهان كنترل مي گرديد. 
    يهوديان سراسر تاريخ ايران همواره سعي در تمركز فعاليتهاي تجاري در مركز حكومت سياسي داشته اند و در اصفهان انها نمايندگان خوبي در بازرگاني بودند .
    وضعيت و موقعيت تجاري تجار يهود با ورود بازرگانان ارمني _ دسته اي از مهاجريني كه جديدا ساكن اصفهان شده بودند_ و سعي در كنترل بازار خارجي داشتند دچار تزلزل شد. موقعيت اجتماعي يهوديان نيز با توجه به تاثير پذيري شاهان از اروپاييان مقيم در دربار صفوي دچارتزلزل شد. به كار گيري يهوديان توسط كارفرمايان مسلمان به شدت كاهش يافت . دسته بسيار كمي از يهوديان از لحاظ مالي در موقعيت خوب و مطلوبي بودند . عده معدودي طبابت مي كردند و يا به تجارت طلا مشغول بودند ولي بسياري از يهوديان به كارهايي مانند خياطي , بافندگي , رنگرزي , دوره گردي و دستفروشي , فروش مشروبات و دلالي عتيقه روي اورده بودند. 
    بسياري از مستشرقاني كه در قرن 19 به ايران سفر كرده اند وضعيت زندگي يهوديان را در موقعيت تاسف باري شرح داده اند. يك سوم جمعيت شهري را يهوديان تشكيل مي دادندودر محدوده شهري كه به نام محله ناميده مي شد زندگي مي كردند. وضعيت زندگي يهوديان در شرايط نا مطلوب اجتماعي قرار داشت و اين تفاوت وضعيت به خوبي انها را از ساير طبقات جامعه متمايز مي نمود. در هر محدوده يهوديان با لهجه اي خاص از فارسي يهودي صحبت مي كردند. كه براي بقيه پارسيان يا يهوديان ايراني ساير مناطق اسياي ميانه نا شناخته بود. 
    با شروع قرن حاضر وضعيت اقتصادي اجتماعي يهوديان در ايران رو به بهبود گذاشت . البته چنين موردي موقعيتي ابتدايي بود . زيرا دخالت و اشتراك ايران در وضعيت تجاري اقتصادي دنيا در حال گسترش فراواني بودو ايران تبديل به يك بازار بزرگ و قدرتمند شده بود. 
    پيشرفت ايران در صنعت فرش چه در عرصه صادرات و چه در عرصه توليد چشمگير بود. 
    در تمام اين قرن صنعت فرش ايراني كامل گشت و توسعه يافت . ايرانيان مخصوصا يهوديان از اين منبع اقتصادي براي رسيدن به قدرت مالي و توان بالاي اقتصادي استفاده مي كردند. يهوديان نقش به سزايي را در گسترش و بسط موقعيت و وضعيت فرش در عرصه اقتصاد ايران ايفا كردند. بسياري از اين نمونه هاي موفقيت را در فعاليتهاي يهوديان مشهد مي توان ديد . اواسط قرن هجدهم جمعيت يهوديان مشهد با كوچ دادن يهوديان قزوين به سمت مشهد توسط نادر شاه افزايش يافت.اين جماعت از يهوديان در اين منطقه نسبت به ساير مناطق ايران موفق و كامياب بودند. اينچنين فرض مي شد كه اين موقعيت نتيجه تغيير مذهب اجباري انها به اسلام در سال 1839 بود. با اين حال انها به صورت پنهاني بر مذهب خود باقي ماندند( مانند انچه يهوديان در اسپانيا و در جاهاي ديگر قبل از ان انجام داده بودند. ) و در چنين تقيه اي بسيار خوب عمل كردند و توانستند با استفاده از نام اسلام و مسلمان بودن جايگاه بسيار خوبي را در بازار مشهد تصرف كردند.( حتي امروز نيز بسياري از يهوديان مشهد نامهاي اسلامي دارند) .انان در موقعيتهاي تجاري و بازرگاني بسيار پيشرفت كردند و به مراتب بالايي در عرصه تجارت دست يافتند. با شهرهايي چون تهران اصفهان شيراز وارد معاملات تجاري شدند و در سطح جهاني نيز با كشورهايي چون افغانستان و تركمنستان معامله مي كردند. تجارت و معاملات فرش و پوست بره قره كل باعث رونق و ثروتمند شدن يهوديان و رابطين تجاري انان شد. تجارت و عرصه رقابتهاي تجاري يهوديان در مناطقي مانند هرات سمرقند بخارا مرو و خيو گسترده شد. در باقي شهرها جماعت يهوديان تا حال حاضر فقير مانده اند. انها بازرگاناني نيمه قدرتمند در تجارت طلا , عتيقه , ابريشم و سنگهاي قيمتي ماندند. اما در دهه 50 قرن بيستم بسياري از بازرگانان يهود موفقيتهاي بي نظيري در عرصه فعاليتهاي تجاري فرش به دست اوردند. يهوديان توانستند در عرصه صادرات فرش موقعيت خوبي را براي ايران و صدور فرش ايراني كسب كنند. 
    همانگونه كه قبلا گفته شد يهوديان مشهد فرش را به اسياي مركزي صد سال قبل از اين صادر مي كردند. هنگامي كه اتحاديه جماهير شوروي سابق مرزهاي خودرا به روي انان بست بسياري از انان هدف صادرات خودرا متوجه كراچي در هند نمودند.در هندوستان انها مانند عامل يك نمايندگي عمل مي كردند. فرشها را از خراسان و ديگر نواحي ايران به زاهدان و سپس هند براي انتقال به لندن حمل مي كردند. چنين انتقالي به لندن تنها به اين دليل بود كه در ان زمان لندن مركز فروش فرش در غرب بود. از مناطق گوناگوني از اروپا به اين شهر فرش فرستاده مي شد. حتي از راه تركيه از تهران و تبريز به اين شهر فرش فرستاده مي شد. 
    در سال 1898 اژانس نوع دوستي فرانسوي اولين مدرسه خود را در تهران و ساير مناطق ايران افتتاح كرد. دانش اموزان يهودي به فرانسه و فارسي اموزش داده مي شدند و با عقايد غربي اروپايي تعليم مي ديدند. فرهنگ يهودي _ فارسي شروع به ناپديد شدن كردو بسياري از يهوديان از محله به خيابون رسيدند و به راحتي با جمعيت مسلمين در اميختند.
     سياست اين جمعيت تشويق به برقراري ارتباط با غير يهوديان در سراسر جهان بود. چنين عملي نقش بسيار مهمي در پيشرفت و گستردگي روابط اجتماعي يهوديان ايراني و ايرانيان مسلمان و دنياي غرب (اروپا) بازي كرد. 
    در دهه سي و چهل دلالان يهودي عتيقه در تهران بسياري از عتيقه ها و اشياي گرانبها را به ديپلماتهاي خارجي فروخته بودند وارد عرصه فرش شدند. فرشهاي بسياري به خارج از ايران صادر شد. يهوديان از چنين تجارتي با دنياي غرب و اروپا سود بسياري بردندو در همين راستا سعي در ارتقا و گسترش روابط تجاري با دنياي غرب داشتند وقتي غرب در عرصه تجارت فرش شروع به گسترش دامنه فعاليتهاي خود نمود يهوديان بيشترين تاثير و فعاليت را در اين جهاني شدن داشتند.
    بسياري از مسافريني كه به مقصد فرانسه , انگليس , المان و ايتاليا سفر مي كردند قصد در ايجاد نمايندگي براي ورود فرش و توزيع كردن انها در اروپا داشتند .
    در سال1950تهران در عرصه اقتصاد ناگهان ترقي كرد.ايرانيان و مخصوصا يهوديان در دسته هاي بزرگي به تهران مهاجرت كردند تا فرصت و موقعيت جديدي به دست اورند.هند استقلال خود را به دست اورد و مشهد عرصه تنگي براي فعاليت يهوديان شد.به همين دليل دلالان يهودي مشهد به ديگر مكانها از جمله تهران مهاجرت كردند.
    يهوديان مشهد و تجاري كه دامنه فعاليت انها در خارج از تهران محدود شده بود هسته مركزي تجارت و صادرات فرش را در دهه 70ميلادي در تهران تشكيل دادند.7يا8دسته از اين گروهها درامدي بيش از 80مليون دلار در سال به دست مي اوردند و نيمه ديگر درامدي در حدود 30تا40مليون دلار در سال داشتند.
    علاوه بر اين گروه گروههاي مهم ديگري از يهوديان در عرصه بازرگاني فرش شروع به رشد و رسيدن به امتيازهاي بالايي در ميدان فعاليت هاي اقتصادي كردند.خيابان فردوسي تهران داراي حداقل 50 فروشگاه با فعاليت تجاري در سطح بالا تر از اوج بود.اكثر تاجرين اين گروه يهوديان اصفهان بودند كه در تجارت فرش پيشرفت كرده بودند . اما اين پيشرفت نه در عرصه صادرات بلكه در خرده فروشي فرش به تهرانيها ,توريست ها و خارجي هاي شاغل در تهران بود. 
    من قصد بيان اين مطلب را نداشتم كه تنها دست اندركاران تجارت فرش ايران يهوديان بودند بلكه اين مقاله تنها اشاره اي به نقش مهم و فعاليت هاي يهوديان در عرصه رقابتي بازار فرش بود.
 

نوشته: باب گيبسون
    ترجمه: آرزو مودي